مختصري درباره کردهای شمال خراسان

مختصات جغرافيايي مناطق کردنشين درخراسان بين (5/38 – 5/36 ) N (60 -56 ) E درجه مي باشد. مساحت سرزمين و مناطق کردنشين در خراسان حدودأ 64144 کيلومتر مربع مي باشد. مهمترين رودخانه در مناطق کردنشين خراسان رودخانه اترک است که از کوههاي هزارمسجد سرچشمه گرفته و به درياي خزر مي ريزد. مهمترين کوههاي مناطق کردنشين خراسان شامل: هزارمسجد در شرق، بينالود در جنوب شرقي، شاه جهان در جنوب، آلاداغ درغرب، و بالاخره کوه گوليل در شمال (هم مرز با ترکمنستان) مي باشند.
مهمترين شهرهاي مناطق کردنشين در خراسان شامل: قوچان، شيروان، بجنورد، اسفراين، چناران، فاروج، باجگيران، آشخانه، درگز، کلات، لايين، جوين، مانه و سملقان، راز، و رادکان مي باشند، بيشتر و يا تقريبأ قريب به اتفاق روستاهاي توابع اين شهرستانها نيز کردنشين هستند که معمولأدر آن به کشاورزي و دامپروري مشغولند.
در حال حاضر در حدود 2 ميليون کرد در خراسان زندگي مي کنند ( که حدودأ 60% آنها در روستاها، 35% در شهرها و 5% ديگر نيز بصورت عشاير کوچرو ييلاق و قشلاق مي کنند)، تقريبأ تمام آنها به لهجه کرمانجي زبان کردي تکلم مي نمايند.

کتاب­هايي مثل مسالک و ممالک، سفر­نامه بن حوقل يا صوره الارض و تاريخ افغانستان قبل از اسلام برخي از کـــتاب­هايي هستند که به وجود کردها در خراسان قبل از اسلام و اوايل اسلام اشاره کرده­اند اما مهمترين جمعيت کردها که در خراسان وجود دارند کردهايي هستند که از اوايل دوره صفويه به اين سرزمين کوچ کرده­اند.

کردهاي خراسان كه از اوايل دولت صفوي براي جلوگيري از تاخت و تاز تركمن­هان و ازبكان به مرزهاي شمال شرقي ايران انتقال داده شدند تحت عنوان سه ايل بزرگ زعفرانلو، شادلو و قراچورلو قرار دارند كه عظيم­ترين آنها زعفرانلوست كه از ايلات بزرگ و متعددي تشكيل شده و رياست ديگر ايلات کرد خراسان را عهده دار بوده و مركز آن شهر مرزي قوچان بوده است.

جريان انتقال کردها به خراسان به اين ترتيب است که پس از حمله اعراب به ايران و سقوط سلسله ساسانيان، مرزهاي شمال شرقي ايران بدون هيچ محافظي باقي ماند و با فرصتي که براي اقوام ساکن در آن سوي مرزهاي ايران به وجود آمد به ايران وارد شدند و به مدت نه قرن خراسان را مورد تاخت و تاز قرار دادند و حکومت­هاي مختلفي را به وجود آوردند. در اواخر قرن دهم با ظهور دولت صفوي نيز از اين تاخت و تازها كاسته نشد. دوري خراسان از پايتخت صفوي باعث تشجيع ازبكان و تركمن­ها در تاخت و تازها و چپاولگري ها بوده است. شاه اسماعيل قبل از جنگ چالدران که همت خويش را مصروف مرزهاي شرقي کشور نمود تا ازبکاني را که به خراسان تاخته و به قتل و غارت و ويراني شهرها و روستاها پرداخته بودند گوش­مالي دهد در جنگ مرو (916 قمري) با ياري سپاهيانش از جمله کردها پيروز شد و ازبکان را به سختي شکست داده و از خراسان بيرون راند و به اين ترتيب شاه اسماعيل و شاه تهماسب و شاه عباس هر کدام به نوبه خويش ايلات و طوايف زيادي از کردان شيعه مذهب را به خراسان منتقل ساختند تا در برابر تاخت و تاز ازبکان از کيان خراسان دفاع نمايند. از مهمترين کرداني که در زمان شاه اسماعيل و شاه تهماسب وارد خراسان شده­اند، مي توان از کردان کلهر، قهرمانلو و چگني نام برد. اما مهمترين و بزرگترين نيرو از کردها که به خراسان انتقال يافتند کردهاي چشمگزک (که پس از انتقال به خراسان به زعفرانلو تغيير نام يافتند) بودند.
استقرار ايلات کرد در خراسان که قريب به پنجاه هزار نفر بودند اوضاع اقتصادي و سياسي و اجتماعي اين ايالت ويران شده از تاخت و تاز مغولان و ازبکان دگرگون ساخت و خون تازه اي در شريان هاي آن به جريان انداخت و امنيت را برقرار ساخت. در اين دوره حکومت قسمت­هاي مختلف خراسان مثل مشهد، قوچان، هرات، مرو و غيره به طوايف کرد داده شد.

در مورد جمعيت کردها در خراسان ميرزا­محمد­حسين­مستوفي در کتاب خود مي­گويد: جمله فرق کرد (در خراسان) بقدر نوزده لک تخمين نموده­اند، همه­ي جوانان هيکل و هژير که از عهد نادر­شاه تاکنون (منظور از "تاکنون" عهد سلطنت فتحعليشاه است که اين کتاب را نوشته است) مال­گذاري نکرده­اند". با توجه به اينکه هر لک (فرهنگ آموزگار) برابر يکصد هزار نفر مي­باشد بنابراين کردهاي خراسان در آن دوره يک ميليون و نهصد هزار نفر بوده­اند.
کردهاي خراسان تا به امـروز پاسداران واقعي اين مرز و بوم بوده­اند و بدون هيچ ترديدي مي­توان گفت، چنانچه تمام مسثشرقين و مورخين هم آنرا تائيد کرده­اند، اگر کردها به خراسان نمي­آمدند، امروز استاني به نام خراسان در آغوش ايران نداشتيم.